W przypadku każdej epoki mamy w szkole do czynienia z tematami, które pojawiają się częściej niż inne. Niekoniecznie dowodzi to braku pomysłowości nauczyciela! Dotyczą one po prostu najistotniejszych kwestii wiążących się z danym okresem. Romantyzm także ma swoje „samograje”. Jednym z nich jest miłość.
W przypadku miłości mamy w literaturze romantyzmu do czynienia z pewnym powtarzalnym modelem uczucia między kobietą i mężczyzną. Warto zauważyć, że jest ono opisywane prawie zawsze z punktu widzenia mężczyzny! Kochankę romantyczną próbującą zatrzymać ukochanego znajdziemy, co prawda, w Beniowskim Słowackiego, jest to jednak traktowane jako zabieg parodystyczny.
Model romantycznej miłości i polemika z nim w utworach literackich epoki
RADA
Zwróć jednak uwagę na drugą część polecenia – chodzi nie tylko o romantyczny model miłości, także o sprzeciw wobec niego, o polemikę z takim pojmowaniem miłości wyrażoną w utworach romantycznych.
Co sprawdza to wypracowanie?
• Czy znasz utwory romantyczne
• Czy umiesz odnaleźć w nich motyw miłości i nazwać cechy tego uczucia
• Czy umiesz odnaleźć w utworach z epoki elementy polemiki z romantycznym modelem miłości, dostrzec elementy parodii, ironię
Przydatne sformułowania
• Razić może teatralność…
• Miłość wydaje się egzaltowana…
• Upozowana
• Nieautentyczna
• Powtarza się ten sam schemat…
• Sprzeciw może budzić skłonność do cierpiętnictwa, pesymizmu, narzekań…
• Drażni nadwrażliwość, słabość, rozchwianie emocjonalne bohaterów
• Odnoszę wrażenie, że lubują się w nieszczęściach i mają skłonność do ich wyolbrzymiania…
Nie powtarzaj słów: następnym utworem, kolejnym wierszem jest…
Inne możliwości
• Istnieje jeszcze inny tekst traktujący o Polsce i Polakach…
• Lektura kolejnego wiersza nasuwa wnioski (przynosi nowe obserwacje)…
• Największe wrażenie wywarł na mnie jednak…
• Najbardziej osobisty, moim zdaniem, wiersz poety to…
• Najmocniej podziałał na mnie utwór…
• A teraz mój ulubiony wiersz… (pora na mój ulubiony wiersz)
Pomysł na kompozycję
Temat taki jak powyższy większość uczniów realizuje w bardzo podobny sposób:
• wstęp dotyczący znaczenia miłości w romantyzmie,
• opisanie na przykładach stereotypu romantycznej miłości,
• pokazanie – także na przykładach – polemiki z tym modelem,
• zakończenie będące podsumowaniem rozważań.
Nie jest to niepoprawne i wiadomo, że w treści takiej pracy nie da się zrobić rewolucji. Przeżycia Wertera pozostaną, jakie są, poglądy Fredry także. Warto jednak popracować nad ciekawszym ułożeniem treści.
• Dyskusja bohaterów literackich. O różnych poglądach na miłość wiele powie np. rozmowa Wertera, Giaura, Kordiana z Jackiem Soplicą i Guciem ze Ślubów panieńskich. Ale uwaga! Konieczne skupienie na przedmiocie rozmowy, żadnych dwustronicowych wstępów o tym, jak ci bohaterowie się ze sobą spotkali itp.
• Inne uporządkowanie materiału w rozwinięciu. Proponujemy rozbicie problemu miłości na drobniejsze zagadnienia (np. sposób rodzenia się miłości, jej wpływ na człowieka itd.) i skonfrontowanie stereotypu romantycznego z utworami, które ten stereotyp przełamują. Co ze wstępem i zakończeniem? Głębsze wejście w temat. Zastanówcie się, w jaki sposób rodzi się typowy dla epoki model zachowywania się, przeżywania czegoś. Wiąże się to i z charakterem danego okresu (prymat uczuć w romantyzmie!), i z wpływem literatury (wielu było naśladowców Wertera…). Dlaczego ten model jest przełamywany? Może to ucieczka przed powtarzalnością, skostniałymi wzorcami, może ucieczka przed jednowymiarowością problemu, zmęczenie tym modelem miłości. Często zadawajcie sobie pytanie: dlaczego? Dochodzenie do przyczyn jakiegoś zjawiska bywa ciekawsze od opisywania go.
Co w rozwinięciu?
Prezentacja modelu i sposobów przełamania schematu. Gdzie ich szukać?
Romantyczny model miłości budują takie utwory, jak:
• Cierpienia młodego Wertera Johanna Wolfganga Goethego,
• Giaur George’a Byrona,
• dzieła Adama Mickiewicza: Romantyczność, IV cz. Dziadów (cierpiący Gustaw), Konrad Wallenrod, Pan Tadeusz (miłość Jacka Soplicy i Ewy),
• Kordian Juliusza Słowackiego.
A oto gdzie szukać przełamywania tego modelu miłości:
• Śluby panieńskie Aleksandra Fredry, ewentualnie inne jego komedie,
• Pan Tadeusz Adama Mickiewicza (miłość Tadeusza i Zosi),
• w pewnym stopniu także wspomniany już wyżej Beniowski Juliusza Słowackiego i Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego.
Uwaga!
Nie trzeba oczywiście opisywać wszystkich tych utworów. Niech Wam też nie przyjdzie do głowy streszczanie losów bohaterów! Ważny jest zawarty w temacie problem, nie konkretny przypadek Giaura czy Kordiana.
Jak zacząć?
Typowo – refleksja o miłości jako powracającym temacie literackim. Cytatem o miłości. Własną deklaracją – jako czytelnika tekstów o miłości. Możliwości jest sporo.
Przykład I
Mówi się, że miłość powinna być romantyczna. Po lekturze znakomitych dzieł epoki – największemu wrogowi nawet za karę nie życzę romantycznej miłości… Choćby na wzór szalonego Konrada z „Dziadów”…
Przykład II
Czy romantycy popadli w obsesję tematu miłości? W każdym utworze miłość, w każdym nieszczęśliwa, a jak się komuś uda happy end – to wydaje się prostacko nieromantyczny. Model miłości romantycznej to propozycja dla desperatów i pesymistów. A ja nie jestem ani jednym, ani drugim.
Przykład III
Miłość jest jednym z wiodących tematów literatury romantycznej. Pojawia się i kształtuje jako ugruntowany model o określonych cechach, po czym sami romantycy, jakby rozczarowani sztucznością stworzonej konstrukcji, próbują przełamać schemat. Zacznijmy od ustalenia cech kategorii, jaką jest tak zwana miłość romantyczna.
Co w rozwinięciu?
Analiza związków miłosnych bohaterów romantycznych. Jak rodzi się miłość. Jak przebiega? Jakie są jej modyfikacje? Który model Ci się podoba, który nie. Dobra rada: od razu zestawiaj i porównuj różne modele – nie opisuj po kolei według dzieł literackich. Jak narodziny miłości – to od razu w najbardziej typowym utworze i u Fredry, i tak dalej, bez streszczeń. Materiał literacki jest tak bogaty, że trzeba dokonywać selekcji, zwłaszcza na klasówce.
Jak rodzi się miłość
Dla romantyków miłość jest szczególnym duchowym związkiem między dwiema osobami, które są sobie przeznaczone. Gustaw z IV cz. „Dziadów” tak mówi o swoim uczuciu do Maryli:
„On [Bóg] dusze obie łańcuchem uroku
Powiązał na wieki z sobą! (…)
Teraz, kiedy złych ludzi odłącza nas ręka,
Rozciąga się ten łańcuch, ale się nie spęka!”
Jak rodzi się miłość? Często to uczucie od pierwszego wejrzenia, niewytłumaczalna skłonność do tej drugiej osoby. Werter, już przy pierwszym spotkaniu z Lottą, poczuł dziwną fascynację:
„Powiedziałem jej nic nie znaczący komplement i cała ma dusza była wypełniona jej postacią, jej głosem, jej zachowaniem się; ledwo miałem czas ochłonąć z niespodziewanego wrażenia, gdy ona pobiegła do izby po rękawiczki i wachlarz”.
Zupełnie odmiennie rodzi się miłość w „Ślubach panieńskich” Fredry – narasta powoli poprzez poznawanie się Gustawa i Anieli. Początkowo wcale nie są sobą zainteresowani, a nawet odnoszą się do siebie z niechęcią. Pomaga dopiero wymyślona przez Gucia intryga: on sam, mówiąc wiele o rzekomej miłości do innej Anieli, zaczyna odczuwać drgnienia serca, panna zauważa wrażliwość i oddanie Gucia, którego uważała za zarozumiałego egoistę. Tak przejawia się przywoływana przez Fredrę teoria magnetyzmu: jedna strona może swoimi uczuciami wzbudzić podobne w drugiej.
Czy tylko nieszczęśliwa?
Analiza związków miłosnych bohaterów literatury romantycznej dowodzi, że były to przede wszystkim uczucia nieszczęśliwe. Często z powodu wpływu otoczenia, które niszczyło szczęście jednostki. Leila, ukochana Giaura, została z rozkazu Hassana utopiona za niewierność. Stolnik podał Jackowi Soplicy czarną polewkę – magnacka córka nie mogła wyjść za zwykłego szlachcica. Przypadkiem szczególnym jest związek Konrada Wallenroda i Aldony. Byli ze sobą szczęśliwi, ale ich miłość została zniszczona przez historię, musieli z siebie zrezygnować dla wyższego celu – ojczyzny. Czasem przyczyną rozczarowań jest ślub ukochanej z innym. Werter musiał przyjąć do wiadomości, że Lotta wyszła za Alberta, Gustaw umierał z rozpaczy, widząc ślub ukochanej Maryli z innym, bogatszym. Nieszczęście Karusi z ballady „Romantyczność” zostało spowodowane przez śmierć Jasia. Jak widać, powody są różne, skutek ten sam – cierpienie zakochanego.
Gdyby to było jedyne oblicze miłości, chyba nikt nie chciałby kochać. Literatura romantyczna pokazuje także, że omawiane uczucie ma w sobie niezwykłe piękno, szczęście daje sam widok ukochanej osoby. Czasem jest ono źródłem wewnętrznej siły: Aldona zamknęła się w wieży i jako pustelnica mogła być bliżej ukochanego, Giaur zrobił wszystko, by pomścić Leilę. Nawet cierpiący z miłości Gustaw zauważa jej piękno, ostrzega:
„Kto za życia choć raz był w niebie,
Ten po śmierci nie trafi od razu”.
Najpiękniejszą pochwałę miłości możemy znaleźć w spowiedzi Giaura:
„Zaiste, miłość jest świętym pożarem,
Iskrą zatloną w ogniach nieśmiertelnych,
Aniołów dobrem, Wszechmocnego darem,
Balsamem rajskim dla serc skazitelnych.
Pobożność duszę w niebiosa porywa.
Ale z miłością niebo w duszę wpływa”.
Tak rozumiane uczucie było dla romantyków czymś świętym, jedynym w życiu. Było też czymś wiecznym, silniejszym niż śmierć. Mimo że ukochany Karusi z ballady „Romantyczność” zmarł, ona ciągle go widzi. Także Gustaw po samobójczej śmierci wciąż powraca, by zobaczyć ukochaną.
Wpływ miłości na człowieka
W romantyzmie – przede wszystkim destrukcyjny. Zobaczmy, do czego prowadzi uczucie: do szaleństwa (Karusia), prób samobójczych – udanych (Werter) lub nie (Kordian), czasem do zabójstwa (Jacek Soplica). Efektem nieszczęśliwej miłości bywają rozpacz, odsunięcie się od świata: Giaur zamknął się w klasztorze, unikając kontaktów z ludźmi, Jacek Soplica pił w karczmach, aby zapomnieć o Ewie. Poszukiwanie uczucia przyniosło rozczarowanie Kordianowi – związek z lekceważącą go Laurą doprowadził niemal do śmierci, Wioletta kochała go jedynie z powodu pieniędzy. Czy miłość musi prowadzić do cierpienia, załamania, obłędu? Nawet na przykładzie literatury romantycznej można udowodnić, że niekoniecznie. Miłość do Zosi sprawia, że Tadeusz Soplica dojrzewa, z chłopca przemienia się w młodego mężczyznę pragnącego opiekować się swą żoną. Podobny proces dojrzewania zauważamy w przypadku Gustawa ze „Ślubów panieńskich”. Początkowo bohater ten jest lekkoduchem myślącym jedynie o zabawach. W nocy wymyka się z dworu, by grać w karty, w dzień zasypia w salonie przy damach. Nie zmieniają sytuacji narzekania Radosta, zmienia jednak zainteresowanie Anielą. Urażona ambicja sprawia, że Gustaw pragnie zdobyć wzajemność dziewczyny. Otwierając się na drugą osobę, myśląc o miłości, sam zmienia się wewnętrznie – dojrzewa, staje się bardziej odpowiedzialny, nie myśli już wyłącznie o sobie.
Jak zakończyć?
Wnioskiem o trwałości modelu romantycznej miłości w późniejszej literaturze, albo cytatem. Można też w zakończeniu wyrazić własne wyobrażenia o temacie miłości w tekstach kultury, zwłaszcza w filmie, w którym zagościła na dobre, a romantycy, którzy jej karierę rozpoczęli, nie mogli o tym nawet śnić.
Przykład
Model nieszczęśliwej miłości okazał się niezwykle trwały. Zdominował powieść, potem film, nie mówiąc o poezji. Najlepszym dowodem losy Wokulskiego i treść największej polskiej powieści o miłości, czyli „Lalki”. Albo mentalność Barbary Niechcic z „Nocy i dni”, która z powodu romantycznego mitu nie mogła cieszyć się prawdziwą miłością Bogumiła. We współczesnej komedii romantycznej wciąż trwa karkołomny bieg do ołtarza z przeszkodami, tyle że ze szczęśliwym finałem. I tak już będzie, miłość nie przestanie być najważniejszym tematem.