Fragment utworu Andrzeja Zawady ” Dwudziestolecie literackie” dotyczący kina i kabaretu.
Andrzej Zawada „Dwudziestolecie literackie”
[1] Życie literackie nie jest możliwe bez żywiołu zbiorowego. Zgiełk kawiarni, snobistyczne zamieszanie salonu, głośny śmiech i brawa kabaretu to nie tylko odgłosy sławy, lecz także źródła inspiracji. Literatura powstaje w samotności. Ale to salon i kabaret sprawiły, że literatura Dwudziestolecia stała się mniej służbą społeczną, a bardziej twórczością.[…]
[2] Kabaret literacki, jako popularna i służąca rozrywce odmiana teatru, jest późnym wnukiem średniowiecznej kultury karnawałowej. Jego główne zadanie to bawić widza, pokazując mu rzeczywistość na opak. Zatem kabaret staje się gabinetem luster wykrojonych według reguł bezlitosnej groteski i jadowitej ironii.
[3] Uczestnik kabaretowego spektaklu bierze udział w krytycznym poznawaniu rzeczywistości, które dokonuje się przez śmiech. Przedstawiany w kabarecie świat został uproszczony. Podlega regułom karykatury albo sentymentalnej idealizacji. Pokazany zostaje w postaci „ułatwionej”, co ma zapewnić widzowi osiągnięcie właściwego dystansu. Starożytni nazywali ten dystans katharsis, ale dotyczyło to tragedii. W kabarecie, nie będącym formą dramaturgiczną, lecz kompozycją małych form teatralnych, rzeczywistość nie dorasta do wymiaru tragicznego. Należy jej się zaledwie szyderstwo lub komplement.
[4] Warszawskie kabarety literackie zaczęły powstawać w pierwszych latach naszego stulecia, a więc w czasach Zielonego Balonika. W pamięci kilku następnych generacji pozostał Momus, kierowany przez Arnolda Szyfmana. […] Kilka następnych teatrzyków rewiowych – Sfinks, Żywa Mucha, Argus, Miraż, Czarny Kot – powstało w Warszawie w latach wojny. Zabłysły nowe gwiazdy: Maria Stroska, Pola Negri… Wśród autorów był już Julian Tuwim. […]
[5] Jego ogromna twórczość kabaretowa w dużej części rozproszyła się lub zaginęła. Pisał monologi wierszem i prozą. Pisał dialogi i scenki, z których wiele przepadło, ponieważ ani autor, ani słuchacze nie widzieli w nich niczego ponad doraźny żart. Z kolei niektóre z zachowanych tekstów nie mają ustalonego autorstwa. Pisane były szybko, na zamówienie dyrektora teatru, dla usatysfakcjonowania widowni i w bliskim związku z wydarzeniami, którymi żyły ulice, gazety i kawiarnie. Program w teatrzykach rewiowych zmieniał się zwykle raz w miesiącu. Kto mógł przewidzieć, że pisane z dnia na dzień żarty i skecze będą, po zatonięciu Atlantydy międzywojennej Polski, bogatymi w znaczenia archeologicznymi skorupami. Że będzie się z nich odczytywać nigdzie indziej nie utrwalone desenie powszechnej świadomości.
[6] Julian Tuwim był jednym z najbardziej nowoczesnych polskich autorów. W literackiej praktyce okazał się nowocześniejszy od programowych nowatorów, którzy nowoczesność wypisywali w nagłówkach swoich manifestów. Wcześniej niż inni zrozumiał, że przekształcone cywilizacyjnie i kulturalnie społeczeństwo potrzebuje literatury jako rozrywki, nie nauczycielki życia. […] Nowe właściwości wiersza wprowadzane przez Tuwima do liryki – potoczność języka i powszedniość bohaterów, żart, gra słów – eksponował poeta w twórczości kabaretowej i satyrycznej, uwspółcześniając ją i potęgując jej wartości ekspresywne. Pisane dla kabaretu Tuwimowe dialogi i monologi mają, charakterystyczną również dla liryki poety, wieloznaczność emocjonalną, bogactwo nastroju, złożoność znaczeniową.
[7] Nie wszystkie gatunki kabaretowe były jednakowo predestynowane do życia dłuższego niż jeden program, a tym bardziej niż epoka, która je stworzyła. Polityczną, obyczajową i towarzyską aktualnością przyciągała szopka, zarówno inscenizowana w teatrzykach rewiowych, jak drukowana w pismach satyrycznych. […] Szopka była w Dwudziestoleciu formą lekkiej publicystyki bardzo lubianą nie tylko przez ogół, zawsze gotów do wyśmiewania polityków, ale też przez samych wyśmiewanych. Szopkę Cyrulika Warszawskiego zaproszono do Belwederu na specjalny pokaz dla Marszałka. Anegdota głosi, iż Piłsudski wszedł przed spektaklem do pomieszczeń, gdzie przygotowywali się aktorzy, i chciał obejrzeć kukłę swej osoby. Animujący lalkę aktor schował ją za plecami, mówiąc: „Nie wolno”. Marszałek grzecznie przeprosił i odszedł. Żartowano potem, że ten aktor jest jedynym w Polsce człowiekiem, który ośmiela się sprzeciwić Piłsudskiemu. […]
[8] Ostatnią premierą międzywojennego kabaretu była rewia polityczna „Pakty i fakty”, pokazana wieczorem 1 września w Ali Babie. Przyszła garstka publiczności – Warszawa była już po trzech potężnych nalotach i spodziewała się następnych. Na scenie dowcip o Hitlerze, drwiny z Mussoliniego, parodia Göringa, kpiny z niemieckich czołgów, które podobno są z masła. Widzowie śmiali się półgębkiem i żałowali braw.
[9] Skończyły się żarty, skończył się kabaret. Skończyła się istotna odmiana literatury stosowanej – twórczość kabaretowa; nie odnowi się już ani pod okupacją wojenną, ani w Polsce powojennej.
Wrocław,Wydawnictwo -Dolnośląskie, 1995,rozdział szósty: Kabaret i kino (fragm., s. 121 – 134)
- Na jakie zależności między kabaretem a literaturą wskazuje autor w akapicie 1.?
Odpowiedź
• kabaret może być dla literatury źródłem inspiracji
• kabaret pomaga zmienić funkcje pełnione przez literaturę (np. w dwudziestoleciu międzywojennym częściowo uwalniał ją od obowiązków społecznych)
Komentarz
W akapicie 1. jest, co prawda, mowa i o salonach, i o kawiarniach (to także ważne zjawiska kultury międzywojennej!), jednak Twoim zadaniem jest wyłuskanie treści dotyczących kabaretu. Szukanie związków między zjawiskami często pojawia się w poleceniach – w ten sposób sprawdza się nie tylko rozumienie tekstu, ale też ważne umiejętności: wnioskowania i uogólniania.
- Wypisz z akapitów 2. i 3. fragmenty mogące stanowić definicję kabaretu.
Odpowiedź
• „popularna i służąca rozrywce odmiana teatru” (akapit 2.)
• „kompozycja małych form teatralnych” (akapit 3.)
Komentarz
Definicję, czyli wyjaśnienie znaczenia jakiegoś słowa czy pojęcia, powinny cechować przede wszystkim jasność, zwięzłość i precyzja. Nie ma w niej miejsca na ozdobniki stylistyczne (epitety, metafory itp.), szeroki komentarz. Także w powyższym przypadku najważniejsze są cechy kabaretu, nie np. kwestia jego znaczenia w jakiejś epoce. Gdyby polecenie nakazywało napisanie definicji, pamiętaj, że używa się w niej zazwyczaj równoważników zdania (to właśnie daje zwięzłość). Uwaga! Zauważ, że powyższe polecenie wyraźnie każe cytować – nie zapomnij o cudzysłowie.
- Z jakiej tradycji kulturowej wywodzi się według Zawady kabaret?
Odpowiedź
Ze średniowiecznej tradycji karnawałowej.
Komentarz
Żeby w tym miejscu dobrze odpowiedzieć, trzeba rozumieć sformułowanie „jest późnym wnukiem” (to znak wyraźnego pokrewieństwa!). A wcześniej je zauważyć – szczerze odradzamy szybkie odpowiadanie bez dokładnej analizy kontekstu. W akapicie 3. została przecież przywołana także tradycja antyczna, chociaż w zupełnie innym celu. Specyficzny obraz świata w tekstach kabaretowych pozwala odbiorcy na zachowanie dystansu – przypomina to katharsis, tyle że bez wymiaru tragicznego.
- Pierwsze warszawskie kabarety literackie zaczęły powstawać w okresie:
a) pozytywizmu,
b) Młodej Polski,
c) dwudziestolecia międzywojennego.
d) Nie można tego ustalić.
Zaznacz poprawną odpowiedź.
Odpowiedź
b)
Komentarz
To polecenie wymaga minimum wiedzy historycznoliterackiej i spostrzegawczości. W akapicie 4. czytamy, że warszawskie kabarety zaczęły powstawać w początkach XX wieku, poza tym autor przywołuje nazwę Zielony Balonik. Ten krakowski kabaret, działający w latach 1905 – 1912, stał się młodopolską legendą. Teksty pisywał do niego m.in. Tadeusz Boy-Żeleński (zob. tom pt. -Słówka).
- W akapicie 5. pojawia się zdanie: „Kto mógł przewidzieć, że pisane z dnia na dzień żarty i skecze będą, po zatonięciu Atlantydy międzywojennej Polski, bogatymi w znaczenia archeologicznymi skorupami”.
a) Czemu służy wprowadzenie metafor?
b) Uwzględniając kontekst przekształć to zdanie tak, aby wyrazić jego sens bez stosowania metaforyki.
Odpowiedź
a) Funkcja metafor: ożywiają styl, dają obrazowość i ekspresję.
b) Np. kto mógł przewidzieć, że pisane z dnia na dzień żarty i skecze będą po odejściu w przeszłość międzywojennej Polski ważnym źródłem wiedzy o tamtym okresie.
Komentarz
Wyrażanie treści nie wprost, a za pomocą np. metafory, jest zabiegiem chętnie stosowanym przez autorów. Wymaga to jednak od czytelnika trudu odczytania przenośnych znaczeń. Pamiętaj, by zawsze brać wówczas pod uwagę kontekst! Do zadań sprawdzających rozumienie czytanego tekstu niezbędna jest wiedza o najważniejszych środkach stylistycznych. Równie dobrze polecenie mogłoby dotyczyć np. odszukania metafory.
- Jakie są podobieństwa między liryką Tuwima a jego twórczością kabaretową? Odpowiedz na podstawie 6. akapitu.
Odpowiedź
W obydwu typach twórczości widoczne są charakterystyczne cechy stylu Tuwima: wprowadzanie języka potocznego i zwykłych ludzi jako bohaterów, skłonność do żartu i gier słownych, a także emocjonalność, nastrojowość, wieloznaczność.
Komentarz
W zadaniach sprawdzających rozumienie czytanego tekstu pojawiają się bardzo różnorodne polecenia. Bywają trudne, wymagające wiedzy czy umiejętności zauważenia niuansów problemu. Bywają też łatwe, w których wystarczy jedynie znaleźć odpowiednie informacje w tekście. Powyższe zadanie należy do tego drugiego typu.
Pamiętaj:
• Nie doszukuj się pułapek w każdym poleceniu; łatwo wtedy „przekombinować sprawę”.
• Postaw na dokładność. Może dwa zdania dalej autor podaje jakiś mniej oczywisty aspekt problemu?
• Staraj się wyrazić myśl własnymi słowami, jak najmniej cytując. Zmień chociaż formy gramatyczne.
- Wypisz w postaci równoważników zdań najważniejsze cechy tekstów kabaretowych.
Odpowiedź
• charakter rozrywkowy
• stosowanie karykatury, ironii, groteski
• pokazywanie świata zdeformowanego, uproszczonego (karykatura lub sentymentalna idealizacja)
• doraźność, bliski związek z aktualnymi wydarzeniami
Komentarz
Można byłoby w tym miejscu przywołać podobny komentarz jak przy poprzednim poleceniu. Nową rzeczą jest co najwyżej konieczność dostosowania się do narzuconej formy odpowiedzi. Jeśli proszą Cię o równoważniki zdań, tak właśnie odpowiedz – w innym przypadku możesz stracić część punktów. Masz odpowiedzieć w 1 – 2 zdaniach? Nie pisz pięciu! Może być tak, że sprawdzający przeczyta dwa pierwsze, a resztę po prostu pominie.
- Jaką funkcję pełni anegdota przywołana przez autora w 7. akapicie? Podaj dwa argumenty.
Odpowiedź
• Uatrakcyjnia tekst, a przez to wzbudza większe zainteresowanie czytelnika.
• Udowadnia, z jak dużym zainteresowaniem przyjmowali szopkę polityczną portretowani w niej politycy.
Komentarz
Anegdota to krótkie opowiadanie o jakimś zdarzeniu (niekoniecznie musi być ono zabawne!), epizod np. z życia ważnej postaci. Autorzy chętnie ją wykorzystują, bo może pełnić różnorodne funkcje. Najważniejszą jest chyba ta wymieniona w odpowiedzi (zaciekawienie czytelnika), poza tym anegdota:
• ożywia styl,
• bywa przykładem wzmacniającym argumentację,
• pomaga wprowadzić nową myśl czy ważną refleksję.
- Co spowodowało taką, a nie inną reakcję widzów na ostatniej premierze międzywojennego kabaretu?
Odpowiedź
Rozdźwięk między satyrycznym obrazem realiów politycznych a rzeczywistymi wydarzeniami (trudno śmiać się z czegoś, co realnie zagraża).
Komentarz
Czy rozumienie czytanego tekstu powinno obejmować także umiejętność analizowania postaw i reakcji ludzkich, o jakich wspomina autor? Oczywiście, ma to przecież ścisły związek z prezentowanymi poglądami. Przykład rewii Pakty i fakty jest bardzo konkretnym znakiem końca kabaretu literackiego (czyli w ten sposób autor zapowiada podsumowanie, które pojawia się w ostatnim akapicie).
- Głównym celem tekstu Andrzeja Zawady jest:
a) pokazanie kabaretu literackiego jako specyficznej formy, ważnej w kulturze dwudziestolecia międzywojennego;
b) przedstawienie Tuwima jako wyjątkowego autora tekstów kabaretowych;
c) wyrażenie żalu, że kabaret literacki nie odnowił się po 1939 r.;
d) wyeksponowanie związku kabaretu literackiego z rzeczywistością dwudziestolecia międzywojennego.
Podkreśl poprawną odpowiedź.
Komentarz
Zwróć uwagę, że w tekście Zawady dominuje funkcja informatywna – celem tekstu jest po prostu przekazanie informacji na temat jakiegoś zjawiska. Nie znajdziemy tu zachęty do jakiegoś działania, prób kształtowania postaw, szczególnego skupienia na emocjach itp. Autor stara się jednak opisać międzywojenne kabarety w sposób atrakcyjny, ciekawy dla czytelnika. Służą temu np. metafory, anegdoty, słownictwo nacechowane emocjonalnie (w 2. akapicie czytamy o „bezlitosnej grotesce i jadowitej ironii” – mamy tu do czynienia z funkcją ekspresywną).
Odpowiadając na pytanie podobne do powyższego, musisz odróżnić główną myśl tekstu od poglądów prawdziwych, ale dotyczących tylko fragmentów tegoż tekstu. Tak jest właśnie w przypadku odpowiedzi b) i d) – są słuszne, ale zbyt wąskie.