Ten temat wcale nie należy do łatwych, ale za to można go spokojnie zaliczyć do grupy pewniaków. Wymaga umiejętności uważnego czytania (także między wierszami), samodzielnego myślenia i wyciągania wniosków.

Jak ukazana została kwestia żydowska w dziełach polskich pozytywistów? Przywołaj wybrane utwory

Ważne dzieła

• Lalka Bolesława Prusa
Meir Ezofowicz i O Żydach i kwestii żydowskiej Elizy Orzeszkowej
Mendel Gdański Marii Konopnickiej

Wzbogać swoją pracę

Przywołaj dzieła malarskie, np.
• Żydów Grottgera,
Święto trąbek i Żydówkę z pomarańczami Gierymskiego.

Jak zacząć?
Zacznij od podkreślenia, jak ważnym problemem w ówczesnym społeczeństwie była kwestia asymilacji Żydów. Możesz także wytłumaczyć to pojęcie.

Przykład
Asymilacja Żydów to jeden z palących problemów pozytywizmu, który znalazł odbicie nie tylko w ówczesnej publicystyce, ale i literaturze. Widziano potrzebę zintegrowania Żydów z ludnością polską, lecz przy zachowaniu odrębności wyznania. Żydzi często nazywani byli Polakami wyznania mojżeszowego, byli akceptowani i uważani za ważną część polskiego społeczeństwa. Niestety, równie często spotykano się z problemami antysemityzmu – przeciwko temu protestowali pozytywistyczni pisarze i publicyści.

Co w rozwinięciu?
Przypomnij sobie, co pisali o kwestii żydowskiej publicyści. Następnie przyjrzyj się pod tym kątem wybranym dziełom literackim.

Pozytywiści o Żydach
• Aleksander Świętochowski ostro sprzeciwiał się segregacji ludzi ze względu na pochodzenie i wyznanie, pisał:
nauka (….) nie gatunkuje krwi ludzkiej podług urodzenia. Ona zna tylko człowieka i w imię praw przyrodzonych domaga się dla niego praw społecznych.

• Z kolei Eliza Orzeszkowa twierdziła, że wyłączanie spod prawa pewnej grupy ludzi (Żydów) szerzy nieuczciwość, hipokryzję. Wyrażała nadzieję, że (…) prędzej niż dotąd będziemy się pozbywać starych przesądów i nałogów – a jednym z nich była przecież niechęć do Żydów, uważanych za lichwiarzy, a nawet obarczanych winą za śmierć Chrystusa!

Lalka Bolesława Prusa

Rzecki pisał w swoim pamiętniku:
W ogóle, może od roku, uważam, że do starozakonnych rośnie niechęć: nawet ci, którzy przed kilkoma laty nazywali ich Polakami mojżeszowego wyznania, dziś zwą ich Żydami. Zaś ci, którzy niedawno podziwiali ich pracę, wytrwałość i zdolności, dziś widzą tylko wyzysk i szachrajstwo. (…) Tak sobie myślę, ale milczę; bo cóż może znaczyć sąd starego subiekta wobec głosu znakomitych publicystów, którzy dowodzą, że Żydzi krwi chrześcijańskiej używają na mace i że powinni być w swoich prawach ograniczeni.
W Lalce pojawia się sporo Żydów, którzy są przedsiębiorczy, aktywni, praktyczni, dobrze zorganizowani i niesłychanie pracowici. Mają zmysł kupiecki i głowę do interesów. Te zalety, które posiada np. Henryk Szlangbaum, w pełni docenia Stanisław Wokulski.

Meir Ezofowicz Elizy Orzeszkowej
W tej powieści młody, wrażliwy Żyd występuje przeciwko społeczności własnego miasteczka. Razi go panująca tam ciemnota i zacofanie, izolacja od świata i panujący w tej społeczności patriarchalizm. Bolesnie przeżywa swoje wyobcowanie ze wspólnoty. Przeżywa rozdarcie wewnętrzne:
Jeżeli ja będę mówił i robił według serca mego, lud mój znienawidzi mię (…) a jeżeli będę mówił i robił przeciw sercu memu, sam siebie znienawidzę (…).
Bohater nie godzi się na żaden kompromis: odrzuca przestarzałe prawa swojej wspólnoty, jest samotny i nieszczęśliwy – takie są konsekwencje tego, że wybrał pierwszą możliwość. Gdy tłum fanatyków morduje jego narzeczoną Gołdę, opuszcza rodzinny Szybów i udaje się na wędrówkę. Planuje, że kiedyś tam wróci i uzdrowi społeczność, ale do tego czasu musi zdobyć niezbędną mądrość i doświadczenie.

Mendel Gdański Marii Konopnickiej
To opowiadanie powstało pod wpływem nasilających się w zaborze rosyjskim przejawów antysemityzmu. Jest to historia starego Żyda Mendla, który całe życie spędził w jednej z warszawskich dzielnic, przy tej samej ulicy. Zżył się ze swoją dzielnicą i z pozostałymi mieszkańcami. Był szanowany i otoczony życzliwością, sam odwzajemniał się sąsiadom tym samym. Jednak atmosfera coraz bardziej „gęstnieje”, ze zdziwieniem zauważa coraz większą nieprzychylność życzliwych mu dotąd ludzi. W ciągu trzech dni traci serce do swojego miasta. Ta nowela jest doskonałym studium psychiki tytułowego bohatera. Niepokoją go nastroje w mieście, pogarszające się zdrowie, jest przerażony wizją zbliżającego się pogromu Żydów. Uczciwy i przywiązany do swojego miasta, poczuł się nagle obywatelem drugiej kategorii. Do tego wszystkiego dochodzi jeszcze niepokój o życie wnuka, chłopca w wieku szkolnym. Nowela Konopnickiej jest wymownym protestem przeciwko narastającej w społeczeństwie ksenofobii i nietolerancji.

Jak zakończyć?
Zakończ nawiązaniem do antysemityzmu, z którym spotykamy się współcześnie.

Przykład
Powieści i nowele polskich pozytywistów mogłyby być „lekturą obowiązkową” dla współczesnych antysemitów. Być może jestem idealistką, ale myślę – a raczej mam nadzieję – że gdyby przeczytali choćby „Mendla Gdańskiego”, nigdy nie patrzyliby na ludzi innego wyznania jak na „gorszych” i na przyczynę wszystkich nieszczęść…