Oto temat bardzo typowy, bardzo ważny i bardzo często pojawiający się na klasówkach z renesansu. Jest to też temat, który warto polecić ścisłym umysłom, osobom konkretnym, ponieważ trzeba w jego realizacji trzymać się dokładnej wiedzy, z polotu specjalnie skorzystać się nie da.
Związki kultury renesansu z antykiem
Materiał można podzielić na przykład tak:
• respektowanie antycznego ideału piękna (podać przykłady),
• nawiązania do postaci, wątków i motywów mitologicznych (podać przykłady),
• wykorzystywanie gatunków literackich pochodzących z antyku (podać przykłady),
• związki z filozofią (podać przykłady),
• nawiązania do konkretnych dzieł czy autorów antycznych (podać przykłady).
Użyj sformułowań
• Związki kultury renesansu z antykiem zdradza już nazwa epoki.
• Renesans dziedziczy antyczny ideał piękna, antyczne postrzeganie człowieka, a także filozofię starożytnych.
• Twórcy renesansowi chętnie powracają do antycznych tematów, postaci mitologicznych i starożytnych motywów.
• Renesans to także odrodzenie starożytnej literatury – twórcy szesnastowieczni stają się tłumaczami i popularyzatorami Homera, Horacego, Owidiusza…
• Poeci praktykują klasyczne gatunki.
• Twórcy powracają do antycznej koncepcji świata, potrafią połączyć ją z wizją chrześcijańską…
Jak zacząć?
Od tezy!
Przykład
Odpowiednikiem pochodzącego z języka francuskiego terminu renesans jest słowo odrodzenie. Odrodzenie czego? Między innymi zainteresowania ideałami starożytności. Poprzednią epokę – średniowiecze – ludzie renesansu uznali za czas upadku kultury, okres, który niczego wartościowego po sobie nie pozostawił. Doskonałość sztuki odnaleziono w antyku, który dla twórców renesansowych stał się punktem odniesienia. Studiowano starożytnych pisarzy i filozofów, naśladowano sztukę i literaturę tych wcześniejszych wieków. Głoszone wówczas hasło powrotu do źródeł (łac. ad fontes) nakazywało zdobywanie wiedzy o dorobku starożytnych i rozwijanie ich myśli. Wpływ antyku bardzo łatwo dostrzec w kulturze i literaturze odrodzenia. Problemem jest więc nie tyle znalezienie odpowiednich przykładów, ile uporządkowanie materiału.
Co w rozwinięciu?
Przykłady dowodzące związków renesansu z antykiem… A zatem: podobne postrzeganie piękna i norm w literaturze, prezentacja antycznych wątków, postaci, motywów w dziełach renesansowych, przykłady gatunków literackich praktykowanych w renesansie, a wywodzących się z antyku, nawiązań filozoficznych.
Przykład
Ideał piękna
Jakie cechy starożytni uznawali za warunek piękna? Jasność, prostotę, harmonię, odpowiednie proporcje, symetrię. Te wszystkie zasady respektowali także twórcy renesansowej sztuki. Idealne proporcje ludzkiego ciała zobaczyć można w rzeźbach Michała Anioła (np. „Dawidzie” czy „Mojżeszu”). Spokój i prostotę kompozycji widać w obrazach Leonarda da Vinci – „Mona Liza” czy „Dama z łasiczką”. W literaturze wpływ antycznego ideału piękna przejawia się w jasności języka literackiego czy respektowaniu zasady decorum (odpowiedniości stylu do tematu). Przykładów może dostarczyć poezja Kochanowskiego.
Motywy i postacie
• Fortuna występuje także często w poezji Kochanowskiego: w pieśniach (np. Pieśni IX z Ksiąg pierwszych i Pieśni IX z Ksiąg wtórych) i fraszkach (Na Fortunę).
• W Odprawie posłów greckich odwołuje się poeta do mitu o wojnie trojańskiej, we fraszce Do fraszek do mitologicznego labiryntu.
• W utworze Do gór i lasów przywołuje Jan z Czarnolasu postać bożka Proteusa.
• W Trenach przywołuje Persefonę i Hadesa, w licznych wierszach pojawiają się mitologiczne opiekunki sztuk (Muza, Ku Muzom).
• Dobry przykład nagromadzenia mitologicznych postaci może stanowić fraszka O miłości, w której przywołał poeta Prometeusza, Andromedę, Herkulesa, Perseusza.
Starożytne gatunki literackie
Starożytni uprawiali pieśni, hymny, treny, fraszki. Klasyczne gatunki uprawiał zwłaszcza Kochanowski. Pierwowzorem jego pieśni stały się Horacjańskie carmina, fraszki były kontynuacją tradycji antycznego epigramatu (podobnie jak figliki Mikołaja Reja). Ze starożytności wywodzą się treny (cykl trenów poświęcił Jan z Czarnolasu zmarłej Urszulce), hymny (np. Czego chcesz od nas, Panie…), elegie (tu przykładem może być utwór Klemensa Janickiego Elegia VII O sobie samym do potomności). Tradycje sielanki kontynuuje Pieśń świętojańska o sobótce Kochanowskiego i w pewnym stopniu Żeńcy Szymonowica, tradycje anakreontyku – wiele fraszek i pieśni Jana z Czarnolasu. Pierwszą polską tragedią wzorowaną na antycznej jest Odprawa posłów greckich, która składa się z pięciu epizodów rozdzielonych pieśniami Chóru. Na scenie występują – jak w starożytności – najwyżej trzy osoby, dlatego scena rady jest relacjonowana przez posłańca. Respektuje Kochanowski zasadę trzech jedności, zrywa jedynie z antyczną koncepcją tragizmu. Klęski Troi nie powoduje Fatum, ale decyzja podjęta przez Radę Królewską.
Myśl filozoficzna antyku
Renesansowy humanizm ma swoje korzenie w antyku. Stawianie człowieka w centrum zainteresowania, łagodzenie sprzeczności jako droga do harmonii i spokoju – te elementy światopoglądu odrodzeniowego łączą go ze starożytnością. Do jakich filozofów antycznych powracano najczęściej? Renesansowa koncepcja człowieka i świata została oparta na myśli Platona, którą interpretowano w nowy sposób, łącząc z poglądami chrześcijańskimi. Platońska sfera idei to Bóg, aniołowie, dusza ludzka, a część materialna to zwierzęta, rośliny, ludzkie ciało. Do pism tego filozofa odwołuje się także Andrzej Frycz-Modrzewski w swojej wizji idealnego państwa.
W rozważaniach o szczęśliwym życiu powracają twórcy renesansu do filozofii stoickiej i epikurejskiej. Splatają się one w poezji Kochanowskiego, który z jednej strony głosi potrzebę wewnętrznego spokoju, z drugiej zachęca do zabawy, cieszenia się życiem.
W Trenach Kochanowski na krótko odrzuca idee stoicyzmu, jednak w ostatnim wierszu z tego cyklu powraca do nich – „Ludzkie przygody ludzkie noś”.
Zainteresowanie filozofią można znaleźć np. w Żywocie człowieka poczciwego Mikołaja Reja, który nakazuje swemu bohaterowi uczyć się mądrości od starożytnych filozofów. Mimo że niekiedy przywoływane przez Reja poglądy są odległe od tego, co naprawdę głosili filozofowie, Żywot… jest dowodem zainteresowania dorobkiem starożytnych myślicieli.
Jan z Czarnolasu nazywany jest polskim horacjanistą, tak często nawiązuje do twórczości tego rzymskiego poety. Carmina Horacego są pierwowzorami wielu pieśni Kochanowskiego, a dodać należy, że w renesansie nie pojawiało się pojęcie plagiatu: autor mógł – a nawet powinien – odwoływać się do dobrych wzorów, by powstało dzieło jak najdoskonalsze. Renesansowy poeta doctus musiał znać łacinę i grekę, by móc czytać dzieła starożytne w oryginale. W poezji Kochanowskiego pojawiają się też motywy znane z dzieł Horacego: non omnis moriar (nie wszystek umrę) w Pieśni XXIV z Ksiąg wtórych czy we fraszce Ku Muzom; carpe diem (łap dzień, korzystaj z dnia) w Pieśni IX z Ksiąg pierwszych.
Zabłyśnij
Mało kto np. w słowach Trenu VIII „Jedną malutką duszą tak wiele ubyło” dopatrzy się dyskusji z poglądem starożytnego myśliciela Sulpicjusza, zawartym w liście mającym pocieszyć Cycerona po śmierci jego córki Tullii. W Trenach jest zresztą takich aluzji więcej.
Także początek znanego sonetu Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego I nie miłować ciężko, i miłować nędzna pociecha to nawiązanie do antycznego anakreontyku.
Podnieś poziom poprzez nawiązanie do architektury
Renesansowe budowle zwracają uwagę jasnością, przejrzystością kompozycji. Idealne proporcje wzorowane na starożytnych, oszczędne stosowanie ozdobników dawały wrażenie harmonii.
Przykłady takiej architektury to:
• Bazylika św. Piotra w Rzymie,
• dziedziniec krakowskiego Wawelu,
• budowle Zamościa, których twórcą był włoski architekt Bernardo-Morando.
Jak zakończyć?
Tu nie ma potrzeby, by szukać zakończeń z fantazją czy literackich. Praca była niemal naukowa, więc i zakończenie powinno mieć znamiona naukowości – być podsumowaniem, myślą kończącą, wnioskiem.
Przykład I
Związki kultury renesansowej z antykiem są silne i bezdyskusyjne. Potwierdza to analiza znanej mi literatury, sztuki, nawet architektura. Nie mogło być inaczej, skoro myśliciele epoki postawili sobie za cel wskrzesić ducha starożytności. W pełni im się to udało, to dzięki nim i my dziś jesteśmy spadkobiercami autorytetów starożytności.
Przykład II
Nie zdajemy sobie sprawy, jak blisko nam do starożytności – tamtego sposobu myślenia, pewnych wartości czy ustaleń w dziedzinie sztuki. Ale jeszcze rzadziej uświadamiamy sobie, że tak dzieje się właśnie za sprawą twórców renesansowych.
Przykład III
Renesans wskrzesił antyk i z uwielbieniem popularyzował. Czy tak silne związki ze starożytną kulturą będą miały miejsce jeszcze kiedykolwiek? Już nigdy kultura europejska nie odwróci się od antyku, ale odrodzeniem nazywamy tylko wiek szesnasty.