Do połowy wieku XX artyści (w tym przede wszystkim literaci) pełnili ważniejszą niż dziś rolę w społeczeństwie jako wyraziciele różnych ważnych opinii, dość powszechnie liczono się z ich zdaniem itp. Dziś jest może i podobnie, ale tylko teoretycznie; w praktyce różne autorytety przynależne do świata sztuki i kultury wygłaszają różne opinie na temat spraw publicznych, dotyczących polityki, edukacji, kultury, ale – przyznajmy szczerze – mało kto się z nimi liczy. Wydaje się więc, że funkcje i role artystów i tworzonej przez nich sztuki bardzo się ostatnio zmieniły, zaś szkoła tradycyjnie próbuje bronić przeświadczenia, że nadal ranga sztuki jest bardzo duża.
Zadania sztuki i artysty
Artysta, sztuka – najważniejsze utwory
- Pieśń Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony… Jana Kochanowskiego,
• Exegi monumentum Horacego,
• Pieśń Wajdeloty (Konrad Wallenrod) Adama Mickiewicza,
• fragment Beniowskiego Juliusza Słowackiego:
„Chodzi mi o to, aby język giętki
Powiedział wszystko, co pomyśli głowa:
A czasem był jak piorun jasny, prędki,
A czasem jako smutna pieśń stepowa (…)”,
• W sieci Augusta Kisielewskiego,
• Próchno, Ozimina Wacława Berenta,
• fragment Pana Tadeusza Adama Mickiewicza: rozmowa Hrabiego i Tadeusza o malarstwie,
• Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… i Fortepian Szopena Cypriana Kamila -Norwida,
• Pasja życia Irvinga Stone’a,
• Albatros Charles’a Baudelaire’a.
Inne teksty kultury, których znajomość wzbogaci Twoją pracę
- Spektakl Tadeusza Kantora Niech szczezną artyści – nagrane fragmenty tego przedstawienia o przewrotnym i prowokującym tytule warto obejrzeć, ze względu na nowatorskie podejście do aktorstwa i sztuki teatru. Kantor nie zgadzał się z tezą, że sztuka jest niepotrzebna, ani z tymi, którzy twierdzili, że życie jest sztuką. Nie uważał też sztuki za narzędzie w walce o ideały. Uważał jednak teatr za jedyną możliwość zatrzymania czasu i obrony przed lękiem. Jego spektakle można oglądać jako fascynujące widowiska plastyczne, traktować je jako triumf groteski i śmierć tradycyjnej fabuły, pamiętając jednak, że jednym z celów teatru wg Kantora było wywołanie „wstrząsu metafizycznego” u widzów.
• Popularne są także filmy prezentujące (ubarwioną zwykle) biografię artysty: o Fridzie Kahlo, Iris Murdoch, Modiglianim, Lautrecu i wielu innych.
• Słynne są autoportrety artystów – wiele mówią o osobowości artysty, jego emocjach, sposobie patrzenia na samego siebie – np. autoportret van Gogha z obciętym uchem, autoportrety Fridy Kahlo. Bardzo znany jest także obraz Fragonarda Portret młodego artysty – przedstawiony na nim młody człowiek ma zamyśloną, natchnioną twarz o regularnych rysach i idealnie odpowiada stereotypowemu wyobrażeniu artysty. Do portretu pozował prawdopodobnie filozof i pisarz Jacques-Andre Naigeon. Portret tętni życiem, nie wydaje się nudny i banalny dzięki wibrującej technice zastosowanej przez artystę.
Konkretne sformułowania tematu:
- Pisarz – kronikarz, sędzia ludzkich czynów i obrońca wartości czy kreator nowych światów, mistrz słowa i formy? Z których funkcji najlepiej wywiązali się twórcy XX wieku? Zaprezentuj swój sąd, odwołując się do wybranych utworów literackich bądź też innych tekstów kultury nimi inspirowanych.
Ten temat zadania pisarza łączy z problematyką XX wieku. Niewątpliwie funkcje pisarzy uległy wielkim zmianom w ciągu wieków. Można także skorzystać z sugestii tematycznych zawartych w temacie o funkcjach literatury w kształtowaniu naszej tożsamości narodowej. W kulturze dawniej niejednokrotnie pisarze spełniali funkcje najważniejszych kreatorów opinii o wszelkiej dziejącej się rzeczywistości. W kulturze polskiej – dodatkowo dochodziło zadanie bycia „ojcem narodu”, wieszczem, kimś, kto prowadzi naród ku lepszej przyszłości. Czy dziś tego rodzaju funkcje są w ogóle możliwe i czy są oczekiwane przez społeczeństwo?
• Pisarz – kronikarz, sędzia ludzkich czynów w XX wieku:
• Camus,
• Bułhakow,
• Różewicz
• Pisarz – kreator nowych światów w XX wieku:
• Kafka,
• Schulz,
• Gombrowicz
Ale chyba najistotniejsze jest łączenie obu tych funkcji i taki jest stan faktyczny. Niewątpliwie Mistrz i Małgorzata dotyczy głównie zagadnienia pierwszego – obrony wartości i w formie ta powieść ma wiele cech tradycyjnych, ale zarazem forma to bardzo oryginalna, a wykreowany przez autora świat jest niezwykle intrygujący i trudno go porównywać z jakimkolwiek innym, dotychczas istniejącym.
- Artysta i jego sztuka – bohaterowie literatury różnych epok
Artysta jest często bohaterem literackim. Znów można wspomnieć o zmieniającej się w ciągu wieków funkcji artysty. Przykłady – od Exegi monumentum Horacego poprzez Pieśń XXIV Kochanowskiego, Konrada z Wielkiej Improwizacji (III cz. Dziadów Mickiewicza), Evviva l’arte! Tetmajera aż do współczesności i Miłoszowego Nie wszystek umrę. Największą rangę przypisywano artyście w okresie -romantyzmu i Młodej Polski. Większość bohaterów romantycznych to artyści, w Młodej Polsce dobrym przykładem jest galeria portretów artystów z Wesela. Generalny wniosek z obserwacji tych bohaterów jest taki, że nie spełniają oni swojej dziejowej roli, nie umieją odpowiednio zaopiekować się narodem i powieść go ku lepszej przyszłości. Nie umieją, bo pełni są goryczy, smutku i zwątpienia we własne możliwości.
Powtórka wg epok literackich
Antyk
Status artysty był niejasny. Sławny Fidiasz nazywany był genialnym rzemieślnikiem, nie ma też jasności, czy mitologicznego Dedala określać jako artystę, czy może rzemieślnika. Powstała Poetyka Arystotelesa – zbiór reguł, których przestrzeganie zagwarantuje stworzenie dobrego dzieła. Platon nie widział miejsca dla artystów – „naśladowców naśladownictwa” w swym idealnym państwie. Warto o tym pamiętać, przywołując piękną pieśń Horacego Exegi monumentum.
Średniowiecze
Sztukę traktowano użytkowo, a twórca na ogół pozostawał anonimowy. Żartobliwie można powiedzieć, że artyści nie zgadzali się z ideą tworzenia tylko dla chwały Bożej – wiemy przecież, że malarze, rzeźbiarze i architekci tajemnymi znaczkami sygnowali swe dzieła – choćby dla własnej satysfakcji. Jednym z wyjątków jest twórczość François Villona i obecność wątków autobiograficznych.
Renesans
Wybitni poeci Petrarka, Lodovico Ariosto, a w Polsce np. Jan Kochanowski i Klemens Janicki znajdowali uznanie już za życia. Podobnie rzecz się miała z genialnymi malarzami, rzeźbiarzami i architektami. Kwitł mecenat, a artyści cieszyli się autorytetem, choć dość długo przedtem uważani byli za rzemieślników (im piękniejszy fresk – tym lepszy artysta). Słynne utwory to Elegia o sobie samym do potomności Klemensa Janickiego i pieśń Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony… Jana Kochanowskiego.
Barok
Przestano mylić sztukę z rzemiosłem. Utalentowani poeci, malarze i rzeźbiarze mogą liczyć na miejsce na dworach. Niestety, sztuka staje się w pewnym momencie demonstracją sprawności warsztatowej. Malarze zaczynają masowo „produkować” dzieła przy pomocy grupy uczniów, kunsztowne oparte na koncepcie wiersze budzą podziw tylko swą formą.
Oświecenie
Obowiązują klasyczne wzorce – dobrym artystą jest ten, kto potrafi się ich trzymać, zachowując przy tym swą odrębność. Powstaje Sztuka poetycka Nicolasa Boileau i Sztuka rymotwórcza Ksawerego Dmochowskiego. Sztuka często podporządkowana jest dydaktyzmowi, np. hasło bawić – ucząc i ucząc – bawić.
Romantyzm
Ukształtował model poety – samotnika, indywidualisty, odrzuconego przez tłum zwykłych śmiertelników („zjadaczy chleba”) i odrzucającego go, niezrozumianego geniusza, duchowego przywódcy narodu.
Modernizm
Popularne jest hasło „sztuka dla sztuki” – sztuka to efekt przeżyć, doświadczeń, emocji, nastrojów, wzruszeń i talentu artysty. Odrzucona zostaje idea sztuki służebnej, podporządkowanej wychowywaniu obywateli czy napełniania ich wzniosłymi treściami (Evviva l’arte! Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Moja bohema i Statek pijany Arthura Rimbauda. Artysta to człowiek niezależny duchowo, gardzący tymi, którzy nie rozumieją Sztuki (opozycja artysta – filister czyli kołtun, mieszczanin). Temu pogardzanemu „gatunkowi” poświęcano jednak uwagę (Moralność pani Dulskiej Zapolskiej, szyderczy utwór Henryka Heinego Filistrzy – „Filistrzy w surdutach od święta/ Przez łąki się włóczą i las (…)”). Nie jest to jednak jedyny obowiązujący „model” – dekadenckiemu charakterowi sztuki przeciwstawiają się Leopold Staff (Kowal) i Stanisław Wyspiański (np. Widmo Zawiszy Czarnego ukazujące się Poecie w Weselu). Bardzo znany wiersz to Albatros Charles’a Baudelaire’a.
Dwudziestolecie międzywojenne
Rozszerzono pojęcie sztuki i postawiono przed nią nowe zadania – stworzenie nowych form wyrazu. To czas eksperymentów w prozie i dramacie (np. twórczość Gombrowicza i Witkacego). Skamandryci odrzucają wizję poety – wieszcza, kult geniuszu poetyckiego i wzniosłe tematy. Poeta jest jednym z nas.
Współczesność
To pytanie czy możliwe jest stworzenie poezji po Oświęcimiu, a jeśli tak, to jak ma ona wyglądać, jakie zadania spełniać, jakie tematy podejmować. Wielcy poeci, tacy jak Wisława Szymborska i Tadeusz Różewicz, obalają mit o spływającym na poetę boskim natchnieniu. Powstaje szereg utworów o samym procesie tworzenia (niezmitologizowanym) – każdy pewnie czytał wyznanie Szymborskiej, że najważniejszym „meblem” w jej mieszkaniu jest kosz na śmieci, w którym ląduje spora ilość jej utworów. Tych, które nie przetrwały próby czasu czy nawet kolejnej lektury.
Inne sposoby ukazywania artysty i sztuki
- Pasja życia
To tytuł książki Stone’a poświęconej życiu i twórczości van Gogha. Michałowi Aniołowi poświęcił z kolei Stone Udrękę i ekstazę. Sztuka ukazana w nich została jako sens życia, najwyższa wartość, źródło radości i uniesień, ale i cierpienia. Dla niej zrezygnować można z wielu rzeczy – pieniędzy, trwałego związku, odpoczynku.
- Niewdzięczne społeczeństwo, skrzywdzony artysta
Okrucieństwo społeczeństwa wobec wielkich indywidualności jest tematem wiersza Cypriana Kamila Norwida Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie… Pierwsza część składa się z siedmiu zwrotek, a każda z nich zaczyna się anaforą Coś ty (…) zrobił – ich bohaterami są m.in. Dante, Kolumb, Napoleon. Słowem, ci co przerośli swoją epokę, byli niedoceniani, wyśmiewani i uznawani za szaleńców. Uznanie zdobyli dopiero po śmierci – urządzano im wspaniałe pogrzeby, budowano pomniki. Sam autor wiersza znajdzie się w tym gronie. Druga i trzecia część to smutne refleksje na temat wybitnych jednostek. Brak zainteresowania literaturą, obojętność na los pisarzy i poetów to temat satyry Adama Naruszewicza Chudy literat. Smutny los ludzi pióra to także Wspólny pokój Zygmunta Uniłowskiego i dzieło o wymownym tytule Głód Knuta Hamsuna.
- Artysta i sztuka w krzywym zwierciadle
Z „artystycznej” i „romantycznej” pozy Hrabiego kpi sobie Adam Mickiewicz w Panu Tadeuszu. Eliza Orzeszkowa jednym z bohaterów Nad Niemnem uczyniła snującego się z kąta w kąt Zygmunta Korczyńskiego, malarza z miernym talentem i zapałem, za to z zapatrzoną w niego matką. Kpiną z artystycznej pozy jest dramat W sieci Augusta Kisielewskiego – jego bohaterka, muza i dobra znajoma artystów, która swe serce oddała sztuce, wychodzi w końcu za mąż za człowieka o nie tak wysokich aspiracjach, za to majętnego i statecznego. Szydzi z artystów także Wacław Berent w Oziminie, lecz ogólnie utwór ma bardzo gorzką wymowę.
Popularna zabawa to także parodiowanie stylu „kolegów po piórze” – np. Tuwimowski Wlazł kotek na płotek czy Nie rusz, Andziu, tego kwiatka „w wykonaniu” wielkich poetów.