Są takie tematy, które od razu inspirują do refleksji, do formułowania samodzielnych wniosków. Są jednak i takie, które mają charakter w większym stopniu odtwórczy, polegają raczej na zebraniu i uporządkowaniu odpowiednich informacji. Powyższe polecenie należy do tej drugiej grupy – sprawdza raczej konkretną wiedzę. To jednak nie znaczy, że praca ma być nudnym przeglądem kolejnych utworów!
Twórcy oświecenia wobec spraw państwa i narodu
Forma pracy
Nie bój się zrezygnować z rozprawki, jeśli tylko masz ciekawy pomysł na inną formę. Co myślisz np. o napisaniu dyskusji oświeceniowych twórców na temat państwa i narodu? Ważne: pamiętaj, że forma musi harmonizować z treścią.
Jak uatrakcyjnić pracę!
Zwróć uwagę, że nie zawsze to, co wydaje się oczywiste, jest takie w rzeczywistości. Czy w ogóle musisz pisać o sprawach naszego kraju? Niekoniecznie! W temacie wcale nie ma przymiotnika „polski”. Możesz zająć się różnymi koncepcjami państwa i narodu, jakie głoszą np. Wolter, Kant, Rousseau (zob. Zasady umowy społecznej), encyklopedyści… Takie ujęcie tematu wymaga więcej trudu i samodzielnych poszukiwań, ale z pewnością nie będzie można zarzucić mu schematyczności.
Uwaga!
Najważniejsza będzie oczywiście literatura, ale zauważ, że w temacie znalazło się słowo „twórcy” – to daje możliwość wykorzystania innych tekstów kultury! Może warto wspomnieć choćby obraz Kazimierza Wojniakowskiego Uchwalenie Konstytucji 3 maja 1791? I jeszcze jedno: słowo „twórcy” jest w liczbie mnogiej, więc nie wystarczy omówienie dzieł tylko Ignacego Krasickiego! Ta złośliwa aluzja dotyczy dość często, niestety, popełnianego błędu.
Jak ułożyć pracę?
Zdecydowanie problemowo, nie według kolejnych lektur, a według zagadnień natury obywatelskiej:
• Wypis postulatów głoszonych przez twórców, przykłady literackie
• Proponowane wzory postaw obywatelskich
• Krytykowane antywzorce
• Historia w oczach pisarzy i publicystów
Jak zacząć?
Przykład I
Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciwe!
Te słowa to najlepszy wyraz postawy oświeceniowych patriotów. Podobnie jak tytuł słynnego utworu Krasickiego – „Hymn do miłości Ojczyzny…”
Przykład II
„Dobro Rzeczypospolitej winno być najwyższym dobrem” – twierdził w antyku Marek Tuliusz Cycero. Tę myśl podchwycili twórcy oświecenia, podobnie jak rzymski pisarz przekonani o nadrzędności spraw ojczyzny. W ich utworach sprawy państwa i narodu zajmują chyba najważniejsze miejsce.
Co w rozwinięciu?
O postulatach, które pojawiają się w utworach oświeceniowych. Pakiet ich jest podobny u różnych twórców: zniesienie liberum veto, nadanie prawa chłopom i mieszczanom, wzmocnienie oświaty, zniesienie wolnej elekcji na rzecz tronu dziedzicznego. Powinny też znaleźć się w pracy zarzuty stawiane przez oświeconych Sarmatom i wstecznikom – egoizm, brak postawy obywatelskiej, obrona zgubnych przywilejów szlacheckich. Wystarczy sięgnąć do podstawowych lektur – w prawie każdej znajdziemy powyższe zagadnienia. Uwaga – w tej epoce pisarze lubili posługiwać się wzorcami i antywzorcami, dlatego warto zwrócić uwagę na bohaterów takich jak Walery z Powrotu posła czy Mikołaj Doświadczyński.
Przykłady sformułowań
Wzorce osobowe związane ze sprawami ojczyzny i narodu
• W literaturze XVIII wieku pojawia się człowiek oświecony, którego cechują: mądrość, patriotyzm, przywiązanie do tradycji i pragnienie reform. Przykłady: Podkomorzy i jego syn Walery z „Powrotu posła” Niemcewicza, Mikołaj Doświadczyński z powieści Krasickiego (ale już po edukacji na wyspie Nipu!).
• W obrazie szlachty sarmackiej twórcy eksponują głupotę, brak patriotyzmu, egoizm. Bardzo liczne przykłady! Starosta Gadulski z „Powrotu posła” („Ja co nigdy nie czytam, a przynajmniej mało,/ wiem, że tak jest najlepiej, jak dawniej bywało”), ojciec Mikołaja Doświadczyńskiego („rozumiał albowiem, iż dobrze gościa przyjąć jest toż samo co się z nim upić”), bohaterowie satyr „Pijaństwo” i „Żona modna” (pan Piotr ożenił się tylko ze względu na „cztery wsie dziedziczne”!). Umysłowość przeciętnego Sarmaty pozwala nam poznać szlachcic wypowiadający się w satyrze „Do króla” Krasickiego. Absurdalne zarzuty wobec władcy (jest Polakiem, jest za młody, za dobry dla poddanych…) odsłaniają głupotę tego, kto je formułuje.
• Kolejny typ negatywnego bohatera to człowiek bezmyślnie naśladujący obce wzorce, nieinteresujący się sprawami narodowymi. Grzeszyły tym zwłaszcza kobiety: tytułowa żona modna z satyry Krasickiego, Starościna z „Powrotu posła”. Negatywnym bohaterem komedii Niemcewicza jest także fircyk Szarmancki.
• Na pewno w bajkach biskupa warmińskiego także znajdziesz echa aktualnych spraw narodu. Przykładem takiej bajki – między uniwersalną prawdą a polityczną aktualnością – są „Ptaszki w klatce”.
• Bohaterami tej bajki są dwa ptaszki uwięzione w klatce – stary i młody czyżyk. Stary czyżyk nie umie cieszyć się życiem w klatce, choć nie brak mu dobrego jedzenia. Płacze, bo tęskni za życiem charakteryzującym się niższym „standardem”, które wiódł, gdy był wolny. Wolność jest dla niego nadrzędną kategorią. Młody ptaszek, urodzony w klatce, nie może zrozumieć swojego towarzysza, który ma przecież w klatce wszystkie wygody.
• Czy to bajka komentująca utratę wolności przez Polaków, czy bajka uniwersalna? Trudno powiedzieć – urok wielu bajek Krasickiego polega na płynnej granicy między treściami aktualnymi, odnoszącymi się do polskiego oświecenia a „ogólnoludzką” wymową.
Jak zakończyć?
Smutną refleksją – bo starania patriotów na niewiele się zdały. Podsumowaniem chwalącym wysiłek intelektualistów. Albo nawiązaniem do postaci literatury oświecenia.
Przykład
Jak widać, starania nie były małe. Osiągnięcia też nie – Sejm Wielki, Konstytucja 3 maja… Ale rok 1795 przyniósł narodową tragedię, stał się klęską patriotycznych starań. Literatura jednak pozostała dowodem miłości do ojczyzny myślicieli oświecenia.
Nie zapomnij o publicystyce
• Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana koronnego… Stanisława Staszica – to właśnie z tego dzieła pochodzi nielubiany cytat, który czasem trzeba opatrywać komentarzem – nie tylko na lekcjach języka polskiego, ale np. historii.
„Zawsze takie rzeczypospolite będą, jakie ich młodzieży chowanie” – tak Jan Zamoyski w diploma, swojej Akademii nadanym, zaczyna (…)
• Przestrogi dla Polski… Stanisława Staszica; najsłynniejsze słowa:
(…) Powiem, kto mojej ojczyźnie szkodzi. Z samych panów zguba Polaków.
• Hugo Kołłątaj, Do Stanisława Małachowskiego
(…) Anonima listów kilka; słynny fragment: (…) Prawdo! najlitościwszy nieba darze! Jeżeli kiedykolwiek przemieszkiwanie twoje między ludźmi gruntowało szczęście narodów, zstąp dzisiaj do serc wolnych Polaków, oświeć ich rozum i natchnij wspaniałym do wolności przywiązaniem!
• Franciszek Salezy Jezierski, Katechizm o tajemnicach rządu polskiego…; słynny fragment:
Wierzę i wyznaję wolność stanu szlacheckiego w Polszcze, stworzycielkę nierządu, ohydy, która wyzuła chłopów z prawa człowieka, a mieszczanina z prawa obywatela, z której poczęło się możnowładztwo panów (…)