W zaproponowanym poleceniu nie ma metafor czy zawiłego cytatu. Jego istotą jest przedstawienie poglądów twórców oświeceniowych na temat człowieka i świata. Nie kładź więc nacisku na biografie pisarzy czy przedstawienie przygód bohaterów ich utworów! Na początek wybierz dzieła, które należałoby wykorzystać. Pamiętaj, że ich lista nie zależy tylko od ambicji Twojego nauczyciela! Samodzielnie poszukaj ciekawych tekstów spoza kanonu lektur.
Refleksje o świecie i naturze człowieka w utworach pisarzy oświecenia europejskiego
Forma pracy
Nie bój się zrezygnować z rozprawki, jeśli tylko masz ciekawy pomysł na inną formę. Co myślisz np. o napisaniu dyskusji oświeceniowych twórców na temat państwa i narodu? Ważne: pamiętaj, że forma musi harmonizować z treścią.
Ważne dzieła
• Kandyd, czyli Optymizm oraz Traktat o tolerancji Woltera
• Kubuś Fatalista i jego pan Denisa Diderota
• Nowa Heloiza Jeana Jacques’a Rousseau, ewentualnie także jego Zasady umowy społecznej
• Co to jest oświecenie? Immanuela Kanta
Chcesz, żeby praca była ciekawsza? Dodaj
• Przypadki Robinsona Crusoe Daniela Defoe
• Podróże Guliwera Jonathana Swifta
• Niebezpieczne związki Choderlosa de Laclos
Pamiętaj!
Dzieła pisarzy nie powstają w życiowej próżni. Zawarte w literaturze refleksje na temat świata i człowieka są związane np. z filozofią epoki, wydarzeniami historycznymi. Wykorzystaj te konteksty – praca będzie dużo ciekawsza! Pisząc o poglądach oświeceniowych twórców, nie zapomnij więc o takich pojęciach jak racjonalizm, empiryzm, utylitaryzm, krytycyzm.
Uwaga!
Nie unikaj tego wszystkiego, co może ożywić styl Twojej pracy: cytatów, pytań, powtórzeń (ale celowo zastosowanych, nie tych wynikających z językowego niechlujstwa!).
Ułóż pracę na przykład tak
• Wstęp – zestaw pytań
• Jak pisarze oświecenia krytykują rzeczywistość?
• Co sądzą o istocie ludzkiej?
• Gdzie szukają sensu życia?
• Co piszą o ludzkim losie
• Zakończenie – podsumowanie wniosków
Dodaj
Refleksję nad aktualnością przedstawionych poglądów. Czy ocena współczesnego świata mogłaby być podobna? Czy o ludziach można by dzisiaj powiedzieć to samo, co mówili Wolter czy Rousseau? Być może, dziś jeszcze wyraźniej widać okrucieństwo świata i skażenie ludzkiej natury przez cywilizację.
Jak zacząć?
Oto jedna z możliwych propozycji – wstęp „poszukujący”, w którym zawarte są ważne pytania:
• Jaki jest człowiek?
• Z natury zły czy dobry?
• Zależny od świata czy kształtujący go zgodnie ze swoją wolą?
Te pytania nurtują pisarzy i filozofów od czasów najdawniejszych. Twórcy oświecenia nie byli w tym względzie wyjątkiem, zwłaszcza że w tej jasnej, rozumnej epoce znów człowiek stał się głównym przedmiotem zainteresowania. W oświeceniowych utworach można znaleźć wiele refleksji na temat ludzi i stworzonego przez nich świata.
Co w rozwinięciu?
Najprostsza i najbardziej schematyczna kompozycja takiej pracy: po kolei przedstawić ważne utwory europejskiego oświecenia. Na pewno w ten sposób można zrealizować temat, ale lepiej nie oczekiwać wówczas oceny wyższej niż dostateczna. Dlaczego? Nie uda się zauważyć w tak skonstruowanej pracy bardzo istotnej umiejętności – problematyzowania. Celem wypracowania nie jest przecież ćwiczenie przepisywania notatek z omówionych lektur! Raczej należałoby szukać podobieństw i różnic, zależności między tekstami. Ujęcie problemowe pozwoli także uniknąć łączenia kolejnych cząstek ogranymi sformułowaniami typu: „Kolejnym ważnym utworem jest… Jako następny przykład chcę przywołać…”.
O czym pisać w rozwinięciu? Jaki jest świat według Woltera, Rousseau, Swifta, na czym polega krytyczna wizja świata zawarta w powieściach lub powiastkach filozoficznych.
Przykłady sformułowań:
Na czym polega krytyczny obraz rzeczywistości?
„Kandyd” Woltera to powiastka filozoficzna, będąca dyskusją z poglądem Leibniza i podobnych doń optymistów, którzy twierdzą, że „żyjemy na najlepszym z możliwych światów”. Czy rzeczywiście tak jest? Wolter mnoży przykłady ludzkiego okrucieństwa (wojna!), niesprawiedliwości, głupoty. Pokazuje pogoń za pieniędzmi, nietolerancję. Tragedią świata jest brak równości i wzajemnego szacunku. Rodzina nie zezwala na związek Kandyda i Kunegundy, bo jego ród nie jest aż tak starożytny. W takim świecie przegrywają prawdziwe uczucia, zamiast miłości pojawia się pusta, cyniczna gra.
Człowiek jest z natury dobry czy zły?
Wolter uznałby, że jednak zły. Przecież to właśnie ludzie stworzyli okrutny świat, nie umiejąc zapanować nad własnymi słabościami. „Jesteśmy wszyscy ulepieni ze słabości i błędów” – pisał w „Tolerancji”. Bardzo pesymistyczne spojrzenie na ludzką naturę znajdziemy także w „Podróżach Guliwera”. Jonathan Swift pokazuje ludzkie ograniczenia. Nie umiemy uczyć się ani panować nad sobą. Inaczej widzi ludzi Jean Jacques Rousseau. Człowiek jest z natury dobry, ale demoralizuje go cywilizacja. Także zdaniem Diderota natura ludzka jest dobra – jeśli człowiek jej zaufa, osiągnie szczęście.
Jak w świecie pełnym zła odnaleźć sens życia, zachować równowagę psychiczną?
Zdaniem Woltera, nie pomogą w tym władza, majątek ani nawet filozofia. Nie pomoże także miłość – Kandyd dostrzeże to, gdy połączy się w końcu z Kunegundą. Jedynym źródłem szczęścia okaże się praca. Powiastkę Woltera kończy wskazówka: „Trzeba uprawiać nasz ogródek”. Jean Jacques Rousseau widzi lekarstwo w powrocie do natury, w prostocie, która jest najważniejszą z ludzkich cnót. Według niego należy kierować się w życiu uczuciami, nie wyłącznie rozumem.
Człowiek jest zależny od przeznaczenia czy pozostaje panem własnego losu?
Przygody Robinsona Crusoe na bezludnej wyspie są pochwałą ludzkiej przedsiębiorczości i siły przetrwania. Bohater, jedyny ocalony z morskiej katastrofy, miał ze sobą zaledwie nóż i garść ziaren. Nie poddał się jednak. Gdy po latach opuszczał wyspę, umiał już piec chleb, hodował kozy, żył w miarę dostatnio i wygodnie. Robinson to człowiek aktywny, potrafiący podporządkować sobie świat, sprostać nawet najtrudniejszym warunkom.
Jak zakończyć?
• Podsumowanie przedstawionych wyżej refleksji. Można je zamknąć wnioskiem, że twórcy europejskiego oświecenia zawarli w swych utworach bardzo różne refleksje, prowadzące niekiedy do sprzecznych wniosków. To kolejny dowód, jak trudno ocenić świat i ludzką naturę. Widać jednak, że dominuje rozczarowanie człowiekiem, krytyczny stosunek do rzeczywistości.
• Ocena poglądów pisarzy oświeceniowych. Które z refleksji o świecie i naturze człowieka szczególnie do Ciebie przemawiają? Jakie budzą Twój sprzeciw? (Pamiętaj, że taka ocena może się znaleźć także wcześniej, w rozwinięciu!). Subiektywny komentarz do przywoływanych refleksji jest rzeczą bardzo cenną. Dowodzi zaangażowania w omawiany problem. I – co może nawet ważniejsze! – samodzielności sądów.
Przykład
Bliżej mi do Woltera niż do Leibniza. Nie mogę zgodzić się z tym, iż żyjemy na najlepszym ze światów, choć wiem, co miał na myśli filozof. Tylko – patrząc na to z perspektywy dziejów, można zapytać przekornie – czy to głos optymistyczny czy może raczej pesymistyczny?