Sformułowanie: obraz wsi oznacza nie tyle konieczność opisania utworów traktujących o wsi, lecz wyciągnięcia wniosków z opisów pisarzy. Jaką wieś przedstawiają? Nowoczesną? Zacofaną? Oddaloną od dworu czy zjednoczoną z ziemiaństwem? Silną czy słabą?
Warto nie tylko zwrócić uwagę na to, jaki obraz wsi malują młodopolscy autorzy, ale także na to, jakimi środkami to czynią. Wszak stosują rozmaite techniki: impresjonizm, naturalizm, mitologizację.

Obraz wsi w wybranych utworach młodopolskich

Jak zacząć?
Przykład
Wieś nie przestaje interesować polskich pisarzy, począwszy od czasów literatury staropolskiej. Pisali o niej między innymi Kochanowski, Rej i w nieco innej konwencji Szymonowic. W utworach sentymentalnych była tłem sielanek, w epoce romantyzmu – potężnym źródłem inspiracji, zwłaszcza dla Mickiewicza, który w balladach czy narodowym dramacie „Dziady” obficie czerpał z wierzeń ludowych…
W pozytywizmie pisanie o wsi wydawało się twórcom moralnym obowiązkiem – praca u podstaw była przecież jednym z najważniejszych punktów programu polskich pozytywistów.
Stąd tylu wiejskich bohaterów w opowiadaniach Sienkiewicza i Prusa, w utworach Konopnickiej, w tekstach Orzeszkowej. Jednak powieść o wsi, jaką jest „Nad Niemnem”, skupia się głównie wokół problemów dwór – zaścianek, koncentruje się na związku zubożałej szlachcianki Justyny z mieszkańcem zaścianka – Jankiem Bohatyrowiczem i na stosunku szlachty do wsi.
W wielu utworach młodopolskich proporcje zostają odwrócone. Wieś zostaje ukazana niejako od środka, jako niezależny, odrębny chłopski świat, rządzący się własnymi prawami, wielobarwny i niekiedy straszny… I nie o mieszkańcach zaścianków tu mowa, lecz o chłopach z krwi i kości – żebrakach, komornikach i panach na swych morgach – wpływowych gospodarzach…

Co w rozwinięciu?
Obraz wsi w Chłopach Reymonta
Naturalistyczny
• ukazanie Macieja Boryny jako przywódcy gromady, liczy się siła, którą daje mu posiadana -ziemia, do tego najsilniejszego „samca” należy władza nad gromadą, nad rodziną (dorosłymi nawet dziećmi), bogactwo i… najpiękniejsza dziewczyna we wsi
• kreacja Jagny jako ucieleśnienia ślepych żądz i biologizmu, to kobieta działająca pod wpływem niemal zwierzęcych instynktów
• ukazanie lipieckich chłopów podlegających biologicznym instynktom (wielu z nich uległo urokowi Jagusi i miało z nią romans)
• wyeksponowanie innych praw biologii: walki o byt (tu: o ziemię), eliminowanie jednostek słabszych (stosunek dorosłych dzieci do starzejących się rodziców, wyganianie ich z domu, skąpienie żywności, wymaganie od nich pracy ponad siły bądź zarabiania w inny sposób)
• epatowanie krwawymi, odrażającymi niekiedy obrazami (np. odcinanie sobie nogi przez Kubę, zdychanie krowy)
Impresjonistyczny
• widoczny w opisie wiejskich krajobrazów
Mitologizujący
• wszystko we wsi Lipce rozgrywa się w czasie kolistym, mitycznym, ważny jest rytm przyrody (pory roku, dzień, noc), nie daty, a czas pewnych czynności wykonywanych w polu (praca i rozrywka człowieka uzależniona od przyrody)
• powtarzalność świąt kościelnych, związanych z nimi obyczajów i rytuałów jest ważniejsza niż upływ lat
• mieszkańcy wsi Lipce powtarzają odwieczne zachowania, archetypy, warto zwrócić uwagę np. na zdradę, zazdrość, zemstę, motyw ojca i syna (Macieja i Antka Borynów) rywalizujących o jedną kobietę – Jagnę
• Maciej Boryna przypomina postacie władców z odwiecznych mitów
Obraz wsi w sonetach Kasprowicza
• w swej poetyce naturalistyczny, ideologicznie wyrastający jeszcze z pozytywizmu – wieś woła -o podźwignięcie ze skrajnego ubóstwa
Wizja chłopstwa i inteligencji w „Weselu” Wyspiańskiego
• demaskacja mitu chłopomanii, zbratania szlachty z chłopstwem (Wyspiański eksponuje obcość tych dwu środowisk, ich wzajemne niezrozumienie), wyśmianie chłopomańskich postaw artystów nacechowanych snobizmem i płycizną
• wskazanie pewnych negatywnych cech chłopstwa utrudniających jego udział w sprawie narodowej (chciwość, skłonność do wywyższania się, bijatyk i pijatyk, niezdolność do czynu – choćby Jasiek)
• przypomnienie krwawych walk ze szlachtą (rzeź galicyjska)
Wieś w opowiadaniach Żeromskiego
• ukazana w konwencji naturalistycznej (Zmierzch)
• naszkicowana impresjonistycznie (Zmierzch)
• nieuświadomiona, wroga powstaniu styczniowemu, ukazana w konwencji naturalistycznej (Rozdzióbią nas kruki, wrony…)
Jak zakończyć?
Przykład
Obraz wsi naszkicowany w utworach młodopolskich jest różnorodny i wielobarwny. Utwory Kasprowicza zawierają niewątpliwie akcenty społeczne, eksponują nędzę wsi, Żeromski skupia się zarówno na złym losie chłopów, jak i ich negatywnym stosunku do powstania. Zarówno Żeromski, jak i Wyspiański obalają mit chłopstwa zjednoczonego z ziemiaństwem, wspólnie walczącego o Polskę w powstaniu (ten mit występował u Orzeszkowej). Wieś Wyspiańskiego i Reymonta jest wielobarwna i silna, chłopstwo jest niezależną społecznością, mającą swe tradycje i rządzącą się swymi prawami.
Niewątpliwie nikt wcześniej tyle uwagi nie poświęcał wsi i nie traktował jej jako odrębnego, rządzącego się własnymi prawami, niezależnego środowiska.
Również literatura współczesna przyniesie wiele satyrycznych lub zmityzowanych obrazów wsi („Konopielka”, „Prawiek i inne czasy”, „Kamień na kamieniu”), literaturze zawtóruje film. Ale to już temat na zupełnie inne wypracowanie.