Krasicki to niewątpliwie najważniejszy pisarz polskiego oświecenia. Dlatego spodziewajmy się pracy o nim zawsze po opracowaniu polskiej literatury oświeceniowej lub wręcz po bloku tematów dotyczących twórcy. Proponujemy ujęcie nieco trudniejsze niż – wartości twórczości Ignacego Krasickiego, ale zwróć uwagę, że gorzki czy śmieszny to zagadnienie pasujące do wielu tematów w dorobku Ignacego Krasickiego.
Ignacy Krasicki – gorzki i śmieszny. Jakie dostrzegasz walory twórczości Krasickiego?
Plan pracy
Wstęp – np. cytat
Dowody na śmieszność:
• kreacja postaci
• ironia
• kontrasty
• parodia
Dowody na gorycz:
• pesymistyczny obraz świata
• smutne prognozy
• niewiara w człowieka
Bajka
W oświeceniu była jedną z najpopularniejszych form gatunkowych. Oprócz Ignacego Krasickiego pisali je także Stanisław Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz. Krasicki pisał bajki przez całe życie, ukazały się one w dwóch zbiorach: Bajkach i przypowieściach i Bajkach nowych.
Zanim zaczniesz pisać
W temacie chodzi oczywiście o twórczość Krasickiego, nie o samego poetę. To oznacza, że niepotrzebne będzie relacjonowanie wszystkich faktów z jego życia. Nie chodzi także o streszczanie utworów księcia poetów, a raczej o ich ocenę. I rozważenie problemu, który zachęca do postawienia wielu pytań:
• Dlaczego utwory Krasickiego są zabawne?
• Czemu służy ten śmiech?
• Jak jest wywoływany?
• W jakim stopniu jest wymieszany z goryczą?
• Co jest jej przyczyną? .
Pamiętaj!
Jeśli masz kłopot z połączeniem utworów lub zbyt dużą skłonność do streszczania, zacznij właśnie od stawiania pytań. Zastanów się, co można byłoby napisać na dany temat bez odwoływania się do przykładów literackich. Wypisz swoje refleksje i dopiero teraz zacznij szukać przykładów, które udowodnią ich prawdziwość.
Jak rozumieć określenie gorzki?
Znaczy to pełen goryczy, mimo wykorzystywania śmiechu i komizmu autor podejmuje tematy smutne, a jego ocena świata pełna jest pesymizmu. Właśnie taki zabieg nazywa się często śmiechem przez łzy.
Przydatne sformułowanie
• Zabawność utworów Krasickiego często wynika z zestawiania przeciwieństw. Bawi nas wzajemne niezrozumienie postaci albo różnica między prawdą a wyobrażeniami bohaterów.
Możesz wykorzystać trochę inny model rozprawki.
Zacznij od hipotezy. Przytaczaj argumenty – podsumowaniem będzie „dojście do prawdy”, czyli stwierdzenie, że twórczość Ignacego Krasickiego jest i gorzka, i śmieszna.
Ironia, czyli złośliwość, nie wyrażona wprost
Większość utworów Krasickiego wypełnia sceptycyzm i niewesoła zaduma nad ludzkim światem.
Jak uatrakcyjnić pracę?
Może wykorzystasz formę dialogu? Przykładowo: dyskusja dwóch czytelników dzieł Krasickiego. Jeden z nich zauważa tylko śmieszne elementy – komiczne spory i bójki nierozgarniętych mnichów z Monachomachii, karykaturalny portret pretensjonalnej modnisi zarysowany w Żonie modnej itd. Drugi uważa, że twórczość księcia poetów jest gorzka i wady społeczeństwa polskiego czy, szerzej, wady ludzkie uważa za nieuleczalne. Jedną z przyczyn takiego stanu rzeczy jest brak samokrytycyzmu i dobrej woli. Argumenty obu stron okazują się trafne; obaj umieją udowodnić rozmówcy swoje racje. Dochodzą do wspólnego wniosku (oczywiście, nie wypowiadają go chórem!), że twórczość Krasickiego jest śmieszna i gorzka zarazem.
Jak zacząć?
Temat zachęca raczej do napisania rozprawki. Łatwo postawić tezę, która znajdzie się we wstępie, a w rozwinięciu będzie udowadniana. Jaka to teza? Że twórczość Krasickiego jest jednocześnie i gorzka, i śmieszna.
Przykład
Humor w literaturze? Pisarzem, który chyba najszybciej przychodzi na myśl, jest Ignacy Krasicki. Książę biskup warmiński hołdował oświeceniowej wskazówce, by „bawiąc uczyć”. Jak sam twierdził:
„I śmiech niekiedy może być nauką,
Kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa”.
Bajki, satyry i poematy heroikomiczne Krasickiego są nieodparcie śmieszne. Ale nie tylko – zawarł w nich poeta także gorycz filozofa świadomego, do jakiego stopnia świat jest zepsuty. I, niestety, dalekiego od naiwnej wiary, że uda się go naprawić.
Co w rozwinięciu?
Najprościej będzie podzielić pracę na dwie części – w pierwszej wyjaśnić, dlaczego ta twórczość jest śmieszna, w drugiej pokazać gorycz poety. Trzeba przypomnieć, że Krasicki wierzył w naprawczą moc śmiechu, uważał, że poprzez śmiech można ludzi nauczać. W jaki sposób wzbudzał śmiech?
Przykłady
Dlaczego twórczość Krasickiego jest śmieszna?
Podobnie jak wielu innych oświeceniowych pisarzy, Krasicki był zdania, że poprzez śmiech uczy się łatwiej. Przecież ludzie bardziej boją się ośmieszenia niż poważnej krytyki! Ale w utworach Krasickiego niekoniecznie dydaktyzm musi być najważniejszą kwestią. Poeta był człowiekiem spostrzegawczym i dowcipnym. Zauważał ludzkie śmiesznostki i problemy życia społecznego. Wyśmiewał i sarmackie wady, i dworską sztuczność, nie omijał także duchowieństwa. W jego utworach znajdziemy zabawny obraz świata z II połowy XVIII w.
Ten śmiech wzbudzał u czytelnika różnymi sposobami: poprzez zabawne sytuacje, przerysowane postacie, a także różne przykłady komizmu językowego.
Sposób kreowania bohaterów
Według Krasickiego śmiech powinien się, co prawda, „z przywar, nie z osób natrząsać”, ale poeta wyśmiewał ludzkie słabości, pokazując je na konkretnych przykładach. Zabawni są w jego utworach przedstawiciele szlachty sarmackiej: pan Piotr, który ożenił się z modną panną ze względu na jej posag („Żona modna”), politykujący przy butelce bohaterowie satyry „Pijaństwo”, rodzice Doświadczyńskiego. Ojciec Mikołaja, człowiek ograniczony i skłonny do pijaństwa, myślał o świecie tylko to, co wpoił mu jego ojciec. Dlatego jego syn wspomina:
U nas nie tylko wieś, ale i sposoby mówienia i myślenia były dziedziczne.
Źródłem śmiechu – oprócz przerysowania bohaterów – jest też ich naiwność, niedostrzeganie przez nich własnych wad. Uleganie słabościom prowadzi do zabawnych sytuacji, jak choćby bójka mnichów czy ta w satyrze „Pijaństwo” („Nie wiem, jak tam skończyli zwadę naszą wielką,/Ale to wiem i czuję, żem wziął w łeb butelką”). Bohaterowie Krasickiego bywają rysowani grubą kreską, tak jak na przykład postacie z „Monachomachii”, których cechy wyraźnie poeta opisuje: „ojciec Hilary obudzić się raczył” (lenistwo), „ojciec Gaudenty z rzędu się wytoczył” (obżarstwo).
Ironia
Przykładem ukrytej złośliwości jest satyra „Do króla”, będąca odwróconym panegirykiem. Na pierwszy rzut oka zawiera ona krytykę Stanisława Augusta, który nie pochodzi z królewskiego rodu, jest Polakiem, za młodym i zbyt zainteresowanym kulturą. I jeszcze ten sposób rządzenia! „Chcesz, aby cię kochali? Niech się raczej boją” – radzi szlachcic wypowiadający się w tej satyrze. Absurdalność jego argumentów obraca się przeciwko niemu. To sarmackie ograniczenie jest wyśmiewane w tym utworze.
Parodia
Źródło śmiechu dla trochę bardziej wtajemniczonych, bo trzeba znać cechy tego, co jest parodiowane. Przykładem może być „Monachomachia” – poemat heroikomiczny będący parodią eposu rycerskiego. Krasicki łączy w nim wysoką formę z błahym tematem. Mamy więc podniosły ton, podział na pieśni, szczegółowe opisy, sceny batalistyczne… Tylko zamiast rycerzy pojawiają się zakonnicy, używający jako oręża w walce wszystkiego, co wpadnie w ręce – od krzeseł, po książki i buty. Głównym celem Krasickiego nie jest przy tym parodiowanie gatunku, ale ośmieszenie konkretnej grupy społecznej.
Dlaczego twórczość Krasickiego jest gorzka?
Zawiera pesymistyczny obraz świata, w którym dominują głupota, przemoc, niesprawiedliwość
Smutny jest obraz duchowieństwa w Monachomachii, „świętych próżniaków”, którym daleko do świętości. Satyry – choć mogą wywoływać uśmiech – pokazują także zepsucie społeczeństwa: materializm, pijaństwo, zawiść, ograniczone horyzonty myślowe. Zwłaszcza „Świat zepsuty” nie ma w sobie nic zabawnego. To wyraz rozczarowania światem, w którym zabrakło honoru, cnoty i wiary.
Pesymistyczną wymowę mają bajki pokazujące świat pełen zła i brutalności. Nie liczy się w nim prawda, lecz pochlebstwo (Malarze). Panują wilcze prawa, a krzywdę niewinnego można cynicznie wytłumaczyć: „Smacznyś, słaby i w lesie” (Jagnię i wilcy). W równym stopniu razi Krasickiego głupota ofiar, takich jak oszukany kruk (Kruk i lis) czy pozostawiony samemu sobie zajączek (Przyjaciele). W świecie obłudy nie można być naiwnym.
Zauważ, że
nieuczciwi, cwani i egoistyczni bohaterowie radzą sobie znacznie lepiej niż prawi, uczciwi czy poczciwie naiwni. Ci drudzy niekiedy doceniani są dopiero po jakimś czasie – przypomnij sobie bajkę Wół minister. Gdy rządy sprawował powolny, lecz rzetelny i dokładny wół, sytuacja w państwie była bardzo dobra. Lew jednak pozbawił go tego stanowiska, bo… wół był zbyt nudny. Postanowił mianować bardziej „rozrywkowych” ministrów: oni jednak się nie sprawdzili. Zabawna i czarująca małpa okazała się nieodpowiedzialna i głupia, pozornie świetnie nadający się na to stanowisko lis okazał się zdrajcą ojczyzny. Dopiero wtedy lew zrozumiał swój błąd – wół powrócił do sprawowania rządów i naprawił błędy poprzedników. Czy to oznacza, że nie warto być uczciwym i dobrym ani kierować się w życiu zasadami?
Nie! Choć przypomina to trochę walkę z wiatrakami, trzeba starać się naprawiać świat.
Brak wiary w możliwość zmiany świata na lepsze
Krasickiemu towarzyszy przeświadczenie o niezmienności ludzkiej natury. Mimo że „i śmiech niekiedy może być nauką”, niewielkie są szanse, że ludzie rzeczywiście czegoś się nauczą. Wyśmiewanych wad ludzie nigdy się nie wyzbędą. Pełne goryczy jest również zakończenie „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków”. Gdy bohater wraca z wyspy Nipu, nikt nie chce słuchać o idealnym świecie. Poznane tam prawdziwe cnoty nie pasują do „cywilizowanej” rzeczywistości. Mikołaj spotyka się z niechęcią, nawet zostaje uznany za szaleńca. Rozczarowany, odsuwa się od świata.
Jak zakończyć?
Przykład
Najbardziej oczywiste zakończenie: powrót do postawionej we wstępie tezy, że twórczość Krasickiego jest jednocześnie i śmieszna, i gorzka. Co jeszcze może znaleźć się w zakończeniu? Tu właśnie jest miejsce np. na Twoją subiektywną ocenę. Czy bajki i satyry biskupa warmińskiego bardziej bawią, czy rozczarowują do świata? Więcej w nich goryczy czy śmiechu?
Czy można pogodzić śmiech i zabawę z goryczą pesymisty? Utwory Krasickiego udowadniają, że jest to możliwe. Połączenie tych sprzecznych uczuć ma jednocześnie swój głęboki sens. Dzięki śmiechowi możliwy jest dystans w stosunku do rzeczywistości. Śmiech demaskuje prawdę o świecie, a przy tym pozwala nie godzić się na jego ułomność. W ten sposób broni przed skrajnym pesymizmem. Myślę, że w tym po części leży przyczyna ciągłej popularności utworów Krasickiego. My też stajemy się bezradni wobec świata, który od czasów autora „Bajek i przypowieści” niewiele się zmienił. Nas także utwory Krasickiego bronią przed rozpaczą.