Temat wypracowania:

Różne oblicza totalitaryzmu w utworach dwudziestolecia międzywojennego

Temat bardzo obszerny, przekrojowy, ale chyba nietrudny. Wymaga dobrej znajomości literatury dwudziestolecia: polskiej i światowej.

***

Trzeba zwrócić uwagę, jak sam temat wskazuje, na różne oblicza totalitaryzmu: a więc na oblicze rewolucyjne (Szewcy, Przedwiośnie), ale i codzienne (Mistrz i Małgorzata, Proces).

Warto pokazać różne ujęcia tematu, określić formę utworów:
• u Witkacego – groteska,
• u Bułhakowa – groteska i realizm,
• u Żeromskiego – realistyczne, choć epatujące okrucieństwem obrazy,
• u Kafki – parabola.
Można też zasugerować, że mowa o totalitaryzmie hitlerowskim i totalitaryzmie sowieckim.
Jak zacząć?

Przykład
To właśnie międzywojnie jest czasem narodzin totalitaryzmu sowieckiego i hitlerowskiego. W Rosji to epoka kolejnych rewolucji, narodzin i rozwoju komunistycznego reżimu, niekiedy groteskowa komunistyczna codzienność; w krajach ościennych, choćby w Rzeczpospolitej – czas panicznego lęku przed rewolucją.
Epokę zakończy najtragiczniejsza z dotychczasowych wojen – II wojna światowa, podczas której totalitaryzm hitlerowski i stalinizm ujawnią się w najczarniejszych barwach.
Zanim rozpocznie się krwawe żniwo, wrażliwi twórcy przeczują katastrofę i odmalują w utworach swe lęki i obawy – wystarczy wspomnieć Witkacego i polskich katastrofistów. Inni – choćby Bułhakow – zarejestrują codzienne życie w kraju totalitarnym i pokażą groteskowość tej egzystencji.
Co w rozwinięciu?

Szewcy Witkacego- rewolucja jako absurd; genialne przeczucie rewolucji w formie groteski, parodii i absurdu
• Następujące kolejno przewroty nie prowadzą do zmiany ustroju, tylko do zmian przy sterze. Ci, którzy byli warstwą uciskaną, stają się uciskającą.
• Katastroficzna wizja przyszłości – epoka biurokracji i mechanizacji społeczeństwa.
Przedwiośnie Stefana Żeromskiego- rewolucja jako gwałt: krwawa wizja rewolucji w Baku i groźba jej wybuchu w Polsce
• Gwałty, grabieże, krwawe rozruchy, których skutkiem są rany i śmierć tysięcy ludzi.
• Nacjonalizm – czystki etniczne.
• Prześladowania wrogów klasowych, terror i surowe kary za pomoc „dawnym panom” (matka Cezarego).
• Brak szacunku dla wszelkich wartości – z ręki zmarłej matki Cezarego zostaje ukradziona obrączka!
Mistrz i Małogorzata Michaiła Bułhakowa- codzienne życie w państwie totalitarnym ukazane jako groteska
• Korupcja, łapownictwo, kraj dla uprzywilejowanych.
• Komunizm jako jedyna obowiązująca ideologia, tępienie wszelkich przejawów niezależnej myśli, brak wolności (zdrowi ludzie w domach dla obłąkanych).
• Negatywny stosunek do religii, tak zasadniczy, że aż graniczący ze śmiesznością (pierwsza scena powieści).
• Prześladowanie twórców wartościowej literatury (losy Mistrza), nagradzanie miernot, cenzura.
• Komunistyczna Moskwa lat trzydziestych dwudziestego wieku jako idealna arena dla działalnoś-ci diabła, którego czyny wydają się igraszką w porównaniu z działaniami władz.
Proces i Zamek Franza Kafki- parabola totalitaryzmu
• Człowiek w szponach urzędniczej machiny, biurokracja.
• Stłamszenie jednostki, zanik indywidualizmu – jednostka jest nikim wobec anonimowej, urzędniczej potęgi.
• Tępienie przejawów niezależnej myśli (Zamek).
• Niesprawiedliwe, nie wiadomo przez kogo wydawane wyroki, od których nie można się odwołać (Proces).
Jak zakończyć?
Przykład
W dwudziestoleciu międzywojennym powstały dzieła genialne, oddające istotę totalitaryzmu.
Gdyby nawet nigdy później nic o nim nie napisano, mechanizmy działania państw totalitarnych, podstawowe zasady ich funkcjonowania, takie jak: skorumpowanie, brak głoszonej oficjalnie sprawiedliwości społecznej, nieskuteczność kolejnych przewrotów, opisali, choć w jakże różnej formie, Witkacy, Bułhakow, Żeromski, Kafka…
Niestety, nie byli oni ostatnimi, którzy tworzyli literaturę o totalitaryzmie. Historia dała dramatyczną możliwość odczucia i opisania dalszych skutków hitlerowskiej i komunistycznej ideologii tym, którzy znaleźli się w obozach i łagrach, w bombardowanej Warszawie i na frontach II wojny światowej. Utwory Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Oli Watowej, Warłama Szałamowa, Aleksandra Sołżenicyna, Józefa Czapskiego mają wymiar dokumentów zbrodni sowieckiego totalitaryzmu. Tadeuszowi Borowskiemu, Zofii Nałkowskiej, Tadeuszowi Różewiczowi i wielu innym było dane opisać hitlerowskie zbrodnie przeciw ludzkości.
Jednak totalitaryzm w pigułce, totalitaryzm jako metafora, jeszcze bez określonej konkretyzacji, znajdziemy już w utworach Witkacego i Kafki, które są zapowiedzią skutków hitleryzmu i stalinizmu.
Te związki międzywojnia z wojennymi totalitaryzmami świetnie oddał Tadeusz Różewicz – twórca naznaczony dramatem II wojny światowej – w sztuce „Pułapka”, w której to dodał do dziejów rodziny Franza Kafki oczywiste aluzje do hitlerowskiego totalitaryzmu.
Dziś kolejne państwa upadają, inne się rodzą, problem totalitaryzmu wcale nie należy – niestety – do przeszłości. Może dlatego utwory Bułhakowa, Witkacego, Kafki w ogóle się nie zestarzały. Są to zresztą prawdziwe wielowymiarowe arcydzieła: „Mistrz i Małgorzata” to także powieść o twórczości i miłości w ogóle, dzieła Kafki można odczytywać jako metaforę ludzkiego losu…